نگاهی تحلیلی به نقش و جایگاه زن در عرصه اجتماعی ایران
در تقویم جمهوری اسلامی ایران ، 20 جمادی الثانی روز ولادت حضرت فاطمه زهرا(س) دخت گرانقدر نبی مکرم اسلام به عنوان روز زن و روز مادر نامگذاری شده است.
لذا به مناسبت نزدیک شدن به این مناسبت مهم مجله اینترنتی اسرارنامه در سطرهای پیش رو از دیدگاه شخصی خود ، به انجام بررسی و ارائه تحلیلی مختصر از وضعیت زنان ایرانی در طول تاریخ پرداخته است.
در این نوشته وضعیت زنان ایرانی در دوران پس از وقوع انقلاب اسلامی ایران با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گرفته و در این میان توجه ویژه ای نیز به وضعیت اجتماعی زنان در دارالمومنین سبزوار ، ریشه فرهنگی خراسان ، معطوف شده است.
* * *
اکثرمتفکران و صاحب نظران مسائل اجتماعی در جهان امروز معتقدند ، مهمترین عامل موثر در توسعه یافتگی یا عقب ماندگی هر جامعه ، نیروی انسانی آن است. و نیروی انسانی متشکل از مردان و زنانی است که دوشادوش یکدیگر با به خدمت گرفتن امکانات طبیعی یا سرمایه های مالی در زمینه های مختلف به تلاش و تکاپو می پردازند.
در این میان هر چند هریک از دو گروه مردان و زنان همواره نقش و جایگاه با اهمیت و غیرقابل انکار خود را دارند ، اما زنان تا همین چند دهه قبل شاید در نتیجه وجود فرهنگ دیرینه مردسالاری مطلق در اکثر مناطق جهان ، کمتر فرصت می یافتند که توانمندی های خود را به اثبات برسانند و هرچند همواره از نیروی زنان در همه زمینه های پرورش و تربیت فرزندان ، کارهای اقتصادی ، هنری ، فرهنگی و حتی گاهی اوقات سیاسی و نظامی بهره گرفته می شد ، اما شعور عمومی جامعه کمتر به نقش مهم زنان در پدیدآمدن نظام های حاکم اجتماعی ، واقف بود.
البته در همه طول تاریخ بوده اند پیامبران و یا مصلحانی که سعی کرده اند باورهای صرفاً مرد سالار را به سمت شایسته سالاری اصلاح کنند و به جهانیان بفهمانند که در وجود زنان نیز توانمندی ها و ویژگی های منحصربه فردی است که در صورت شکوفایی کامل و احترام گذاشتن به آنها ، جامعه خیلی بهتر و با سرعت بیشتری می تواند به سمت سعادت نهایی حرکت کند.
نمونه بارز این جریان را می توان در سیره رسول مکرم اسلام حضرت محمد (ص) مشاهده کرد ، که ایشان در میان اعراب جاهلیت از نقش و جایگاه ارزشمند زنان صحبت کرد و فاطمه زهرا(س) را در جایگاه عزیزترین و محترم ترین فرزندان خود قرار داد.
با این حال فقر فکری و فرهنگی برخی جاهلان متعصب در سرتاسر جهان (فارغ از هر دین و ملیتی که داشته باشند) ، حتی تا امروز نیز پابرجاست و ما مشاهده می کنیم که عده ای متعلق به طیف فکری همین گروه در بعضی مناطق هنوز ، زن را جنس ضعیف و صرفاً وسیله و ابزاری برای خدمت به مردان تصور می کنند.
لیکن خوشبختانه در جهان کنونی ، فرصت های بیشتری نسبت به قبل برای زنان پدید آمده است ، تا توانمندی های خود را به اثبات برسانند.
به طوری که هم اکنون در سرتاسر جهان زنان زیادی را می توان مشاهده کرد که در بسیاری از فعالیت های اجتماعی دوشادوش مردان حضور فعال دارند و البته در کنار آن از وظیفه همسری و مادری خود نیز غافل نشده اند.
به ویژه در یک قرن اخیر در اکثر کشورها ، زنان زیادی به جهان معرفی شدند ، که توانستند در زمینه های مختلف اجتماعی ، فرهنگی ، مذهبی ، هنری ، صنعتی و اقتصادی و حتی سیاسی به بالاترین سطوح ممکن در مملکت خود برسند. مشاهده شمار زیادی از زنان رئیس جمهور ، نخست وزیر ، وزیر ، مدیرشرکت های بزرگ تجاری و اقتصادی ، نماینده مجلس ، استاد دانشگاه و نظریه پرداز ، هنرپیشه ، شاعران بزرگ و ... همه نشان از آن دارد که دیگر نمی توان ، توانمندی و استعدادهای زنان را نادیده گرفت و انکار کرد.
در کشور ایران با وجود برخورداری از پیشینه غنی فرهنگی و به ویژه با وجود پذیرش دین اسلام که در متن همه تعالیم آن احترام به حقوق زنان مشاهده می شود ، زنان خیلی دیرتر از آنچه انتظار می رفت توانستند تا حدودی به جایگاه های مناسب اجتماعی خود دست پیدا کنند.
البته گفته می شود در زمان ایران باستان و به ویژه برخی حکومت ها نظیر هخامنشیان جایگاه و نقش زنان در جامعه پذیرفته شده و زن مورد احترام بوده است.
لیکن به دلیل فاصله زیاد زمانی و مبهم بودن بسیاری از مسائل و رویدادهای آن زمان برای عموم مردم ، نویسنده در اینجا ترجیح می دهد ، از پرداختن به نقش و جایگاه زنان در دوران ایران باستان بپرهیزد که احتمالاً خود بحث مفصل و پژوهش های گسترده ای را می طلبد.
اما پس از ظهور دین مقدس اسلام که منابع تاریخی فراوان برای پژوهش در دسترس است ، به نظر می رسد با وجود آنکه درچند قرن ابتدایی ظهور این دین آسمانی ، دوره های با شکوهی از رونق و توسعه همه جانبه سرزمین های اسلامی مشاهده شد ، زنان هنوز در اکثر جوامع نتوانسته بودند به نقش و جایگاه شایسته خود دست یابند. حتی امروز هم در بسیاری ازکشورهای اسلامی نقش و توانمندی های زنان در جامعه ناشناخته باقی مانده است.
این ایرادی است که بی شک ریشه آن را نه در ماهیت دین اسلام بلکه باید در اجرای ناصحیح تعالیم این دین آسمانی توسط حکام و سلاطین ناعادلی جستجو کرد که علی رغم ظواهر دینی ، رفتارو کردارشان در عمل نشان می داد و نشان می داد که روح تعالیم اسلام را درنیافته اند و بیشتر تلاش و جدیتشان بر سر جنگ قدرت بود تا بر سر اجرای صحیح تعالیم دینی در سرزمین های تحت فرمان خود.
در واقع با وجود پذیرفته شدن دین اسلام توسط عموم مردم و حضور همیشگی عالمان دینی آگاه و مبارز در اکثر مناطق ، حاکمان فاسد در سلسله های پادشاهی با خفقانی که در جامعه ایجاد می کردند ، مانع از آن می شدند که تعالیم دینی به درستی در میان مردم رواج یابد و اجرا شود.
جهل و کم سوادی توده های مردم نیز علت دیگری بود برای مهجور ماندن بخش های مهمی از تعالیم دین مقدس اسلام از جمله آن بخش هایی که در رابطه با نقش و جایگاه زن در جامعه بود.
در تاریخ معاصر ایران ، اما حکومت پهلوی تلاش کرد ، نقش و جایگاه زنان را با استفاده از الگوهای غربی که در میان ملت مسلمان ایران چندان سنخیت و محل پذیرشی نداشت ، مورد توجه قرار دهد و با اینکه در این دوره برخی آزادی ها و امتیازات اجتماعی برای زنان ایجاد شد و حتی تعدادی از زنان مانند "فرخ رو پارسا" و "مهناز افخمی" توانستند مناصب وزارتی را در ایران به دست بیاورند (منبع1) ، (منبع 2) و یا به عضویت مجلس شورای ملی دربیایند (از دهه 1340 شمسی) (منبع) ، اما اشتباهات فراوان حکومت پهلوی به ویژه خطای بزرگ و تاریخی رضاخان در قائله کشف حجاب که علناً حکومت را در مقابل مردم قرار داد ، باعث شد حکومت پهلوی نتواند در عمل خدمتی به احیای نقش و جایگاه واقعی زن در ایران بکند.
درواقع سلسله پهلوی در رابطه با مسئله زنان ، بیشتر در ظواهر امر متوقف ماند و در این دوره به جز تهران در دیگر مناطق کشور کمتر تغییری در وضع زنان ایرانی پیدا شد.
حتی در تهران هم زنان بیشتر از آن که در مسیر رشد و تکامل واقعی و رسیدن به جایگاه های مهم سیاسی ، مدیریتی ، هنری ، اقتصادی و اجتماعی قرار گیرند ، به مصرف کنندگان مدهای غربی و مقلدان بی چون و چرای رفتار زنان اروپایی تبدیل شدند. و بدتر از همه اینکه متأسفانه در دوره پهلوی سهم برخی از زنان از مقوله آزادی ، تنها راه یافتن به مراکز فساد و فحشا از جمله کافه ها و کاباره های زمان طاغوت شد.
با روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی ایران به دنبال انقلاب با شکوه مردمی در بهمن 1357 ، مجموعه ای از تغییرو تحولات اساسی در تمام سطوح نظام اجتماعی این کشور پدید آمد.
تغییر و تحولات ناشی از وقوع انقلاب اسلامی ایران شامل حال زنان نیز شد . آنان که خود در وقوع انقلاب نقش پررنگی داشتند ، بعد از استقرار جمهوری اسلامی با مجموعه ای از بایدها و نبایدهای جدید مواجه شدند که همه این باید ها و نبایدهای جدید برای زنان از ابتدای انقلاب تا به حال مورد توجه و بحث و بررسی های فراوانی در داخل و خارج از کشور قرار گرفته و موافقان و مخالفان زیادی پیدا کرده است.
صرف نظر از بررسی و قضاوت در مورد جزئیات قوانین جمهوری اسلامی ایران در رابطه با زنان و چگونگی اجری آنها که در حوصله این بحث نیست ، مشاهده وضع کلی بانوان ایرانی در حال حاضر، ما را به این نتیجه می رساند که در مجموع زنان ایرانی در دوران بعد از انقلاب در مسیر رشد قرار گرفته و ورود موفقی به بسیاری از عرصه های اجتماعی داشته اند.
امروز برای عموم زنان ایرانی هیچ ممنوعیتی در تحصیل حتی تا عالی ترین سطوح ممکن وجود ندارد حتی حضور دختران و زنان در دانشگاه ها از مردان بیشتر شده است .
در ایران امروز اکثر زنان در انتخاب همسر خود مختار هستند و دیگر مانند گذشته در سن بسیار پایین و در عالم بی خبری با تصمیم مستبدانه خانواده های خود به حجله هیچ مردی نمی روند.
امروز زنان ایرانی به راحتی از حقوقی نظیر حق رأی در انتخابات ، داشتن شغل دولتی و حتی به دست گرفتن برخی پست ها و مناصب مدیریتی برخوردارند.
در ایران زنان همچنین در برخی رشته های ورزشی حضور فعال دارند و نیز حق رانندگی اتومبیل برای زنان کاملاً پذیرفته شده است . علاوه برآن برای حضور زنان به شرط رعایت حجاب اسلامی در برنامه های صدا و سیما به عنوان مجری ، میهمان یا کارشناس و ایفای نقش در سریال های تلویزیونی ، فیلم های سینمایی و تئاتر به عنوان بازیگران نقش های اول یا دیگر نقش ها ، هیچ منع و محدودیتی وجود ندارد.
این در حالی است که در برخی دیگر از کشورهای اسلامی هنوز زنان به برخی از پیش پاافتاده ترین حقوق خود نرسیده اند.
مثلاً در تعدادی از کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس ، هنوز حق رأی در انتخابات برای زنان وجود ندارد و امورساده ای نظیر رانندگی اتومبیل و بازیگری و هنرپیشگی نیز برای آنان ممنوع است. (منبع 1) ، (منبع2) ، (منبع3) ، (منبع4) ، (منبع4)
البته بعضی از موضوعات دیگر نظیر اجبار حجاب ، سهم کمتر زنان در ارثیه نسبت به مردان ، حق طلاق در زندگی زناشویی و تعدادی دیگر از مسائل از این دست ، پیرامون حقوق زنان ایرانی هنوز در داخل و خارج از کشور مورد مناقشه است که در اینجا اسرارنامه بازهم بدون ورود به این موضوعات که هریک جای بحث مفصلی دارند ، به یک نتیجه گیری کلی از وضعیت زنان ایرانی می پردازد.
در واقع با در نظر گرفتن همه آنچه گفته شد ، با اطمینان بیشتری به این نتیجه می رسیم که زنان ایرانی در دهه های اخیر در مسیر رشد و بازپس گیری شمار زیادی از حقوق از دست رفته خود قرار گرفته اند. در همین مدت قدرت و منزلت زن ایرانی تا بدان حد رسیده است که نه تنها زنان در انتخابات های مختلف حق رأی دارند ، بلکه حتی حق انتخاب شدن نیز برای آنان وجود دارد. به طوری که در اکثر دوره های مجلس شورای اسلامی و یا شورای اسلامی شهر و روستا نام تعدادی از زنان در لیست نامزدهای تأیید صلاحیت شده انتخاباتی به چشم می خورد.برخی از این زنان حتی در یک یا چند دوره ، رأی اعتماد مردم را جلب کرده اند.
همچنین تا کنون تعدادی از زنان ایرانی در داخل کشور توانسته اند به بالاترین رده های مدیریتی ایران اسلامی دست یابند.
به طور مثال :
معصومه ابتکار با سوابق برجسته سیاسی و معروف به خواهر ماری در سال های نخست انقلاب اولین زنی است که در جمهوری اسلامی ایران در زمان دولت اصلاحات به هیئت دولت راه یافت ( منبع) ،
وی در سال 2006 از طرف سازمان ملل متحد به عنوان یکی از 7 قهرمان زمین انتخاب شد. (منبع)
فاطمه واعظ جوادی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست ایران در دولت نهم (منبع1) ، (منبع2)
، مرضیه وحید دستجردی اولین وزیر زن جمهوری اسلامی ایران که مدتی نسبتاً طولانی (حدود سه سال) در زمان دولت دهم منصب وزارت را در اختیار داشت . (منبع1) ، (منبع2) ، (منبع3)
نامبردگان از جمله زنانی هستند که صرف نظر از تجزیه و تحلیل نحوه عملکردشان در پست های مربوطه ، در دهه های اخیر به حدی از شایستگی های اجتماعی رسیدند که توانستند در هیئت دولت های جمهوری اسلامی ایران حضور یابند و مدیریت عالی تعدادی از وزارت خانه ها و سازمان های مهم کشور را بر عهده بگیرند.
تغییر وضعیت زنان در دوران حکومت جمهوری اسلامی تنها به تهران یا چند کلان شهر دیگر ایران محدود نشده است ، بلکه در جای جای کشور و حتی در روستاها در وضعیت زنان ایرانی تغییرات مثبتی ایجاد گردیده که هرچند هنوز به حد ایده آل نرسیده ، اما امیدوار کننده است.
از جمله شهرها و مناطقی که غیر از پایتخت کشور ، می توان درآن به وضوح پدیده ارتقاء جایگاه اجتماعی زنان را مشاهده کرد ، در منطقه شمال شرق کشور در دارالمومنین سبزوار است.
منطقه سبزواربزرگ (سبزوار ، جوین ، جغتای ، خوشاب ، داورزن ، ششتمد و روداب) که در گذشته به نام بیهق به معنای بهترین ناحیه ، مشهور بوده است یکی از مناطق عالم خیز و مراکز اصلی شکل گیری تشیع در ایران است.از همین رو بررسی وضع زنان سبزواری در دوران حکومت جمهوری اسلامی ایران در این شهر می تواند از برخی جهات حائز اهمیت باشد. به همین منظور در ابتدا نگاهی به پیشینه تاریخی و فرهنگی سبزواربزرگ می اندازیم و سپس وضع زنان سبزواری در دوره پس از انقلاب را مختصراً مورد بررسی قرار می دهیم :
سبزوار با نام قدیم بیهق در کنار مناطقی نظیر قم ، آمل و ری یکی از4 شهر اولیه شیعه نشین در ایران و مرکز تشیع خراسان در طول تاریخ بوده است ، و این شهر همچنین خاستگاه شکل گیری نهضت ملی – مذهبی سربداران یکی از مهمترین و اثرگذارترین قیام های مردمی در تاریخ ایران است.
علاوه برآن مردم سبزوار یکی از پایه های اصلی شکل گیری قیام مشهور یحیی بن زید(ع) یکی از نوادگان شایسته امام حسین (ع) در خراسان هستند که این فرزند دلاور خاندان اهل بیت را در جنگ مقابل سپاه نیشابور یاری رسانده و حاکم نیشابور را به سختی شکست داده ند.(منبع : قیام یحیی بن زید (ع)/ محمدمهدی فقیه بحرالعلوم / 1385 / انتشارات وثوق/ صفحات 105 الی 110)
سابقه دین مداری و فرهنگ اصیل مردم سبزوار حتی به قبل از ظهور دین مقدس اسلام بر می گردد. یعنی زمانی که در دوران ساسانیان ، آتشکده آذربرزین مهر یکی از سه آتشکده مهم ایران که مخصوص عبادت کشاورزان بود ، در نزدیکی سبزوار بنا نهاده شد که هنوز بقایای این آتشکده در روستایی در 40 کیلومتری غرب سبزوار پابرجاست.
بنا به همین دلایل است که سبزوار را همواره با صفت هایی نظیر دارالمومنین و ریشه فرهنگی خراسان می شناسند.
بدیهی است در شهری چنین مذهبی که به واسطه وقوع نهضت سربداران در گذشته ونیز تولد شخصیت هایی نظیر دکتر علی شریعتی (معلم انقلاب) در دوران معاصر ، باید آن را یکی از خاستگاه های فکری و ایدئولوژیکی انقلاب اسلامی ایران دانست ، مشاهده وضعیت اجتماعی زنان می تواند ، تا حد زیادی نشان دهنده دیدگاه های انقلاب اسلامی نسبت به این قشر باشد.
لذا با یک نگاه مختصر به وضعیت زنان سبزواری در دوره کنونی مشاهده می کنیم : اکثریت زنان این شهر از نعمت سواد برخوردارند و حتی تحصیلات دانشگاهی در میان زنان و دختران جوان تر رواج کامل دارد ، در امور مربوط به ازدواج در چارچوب شرع اسلام و عرف جامعه از آزادی مناسبی برخوردارند ، حضور در فعالیت های اجتماعی نظیر پرداختن به انواع ورزش ها ، پذیرفتن مشاغل اداری ، امور هنری(تئاتر ، موسیقی و سایر شاخه های هنری) و ... برای زنان کاملاً آزاد است. و مهارت هایی نظیر رانندگی اتومبیل ، مدیریت مغازه ها و واحدهای تجاری در هر نقطه از شهر و ... سالهاست برای زنان این شهر عادی شده است.
زنان سبزواری حتی درسال های قبل این شانس را به دست آورده اند که در جریان برگزاری انتخابات هایی پر رقابت ، دو تن از نمایندگان خود را (خانم ها افسانه توکلی و دکتر ژیلاآگاه) به جمع اعضای شورای شهر سبزوار بفرستند.
به جز زنان نامبرده که توانسته اند با رأی اعتماد مردم سبزوار در برخی دوره های شورای شهر به عضویت این شورا در بیایند زنان دیگری نیز در برخی سمت های مدیریتی یا فعالیت های فرهنگی ، هنری و اجتماعی سبزوار در چند دهه گذشته ظهور کرده اند که هریک سهم به سزایی در تغییر باورهای سنتی در منطقه نسبت به توانمندی های زنان داشته اند. مجله اینترنتی اسرارنامه در روزهای آینده طی انتشار مطالب دیگری به معرفی مختصری از شماری از زنان فعال در عرصه های اجتماعی دارالمومنین سبزوار می پردازد .
البته به جز سبزوار در بسیاری دیگر از مناطق خراسان و ایران ، زنان امروز به برکت وجود انقلاب اسلامی ایران ، از وضعیت مناسب تری نسبت به گذشته برخوردارند.
چنین است که می توان نتیجه گرفت ، در حال حاضر عامل نیروی انسانی (در دو گروه مردان و زنان) که در ابتدای همین مقاله به عنوان مهمترین عامل موثر در توسعه جوامع بدان اشاره شد ، در ایران اسلامی تقریباً با ظرفیت کامل خود فعال است و زنان ، در داخل کشور از نقش و جایگاه های اجتماعی خوبی برخوردارند و دوشادوش مردان در شکل گیری تغییر وتحولات اجتماعی موثرند.
نویسنده : ضمیر سبز کویر