جشن تیرگان که از اول تیرماه آغاز شده و به مدت ۹ روز ادامه دارد یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایرانیان است که در گذشته اهمیت بسیاری داشته و با شکوه و زیبایی فراوانی برگزار می شده است. در مورد فلسفه جشن تیرگان روایت های جالب و خواندنی بسیاری وجود دارد که یکی از آن ها آیین تیشتر و نبرد میان نیکی و بدی است.

 

ابوالفضل بروغنی، نویسنده و محقق سبزواری برای نخستین بار پژوهشی درباره آیین تیشتر و جشن تیرگان در سبزوار بزرگ نگاشته و برای مجله اینترنتی اسرارنامه ارسال کرده است که در ادامه به نشر آن می پردازیم.

 

 

درباره آیین تیشتر و جشن تیرگان در سبزوار بزرگ

 

به نام اهورایی که هورمندانه او را می ستاییم

 

تیشته: پیاله کوچکی است که ته آن سوراخی داشت و هر شش تیشته و یا نه تیشته یک ساعت به شمار می رفت .درحقیقت تیشته واحد اندازه گیری آب بود.

 

شیوه کار: چند کشاورز در خانه ای دور هم می نشستند و ظرف بزرگی را پر از آب می کردند و تشت سوراخ شده را در آن می گذاشتند هرزمان پیاله پر می شد و به ته آب می رفت یگ ریگ درظرف دیگری می انداختند.هر گاه نه بار پیاله پر می شد و خالی می شد به منزله یک هاسر (ساعت )کامل به شمار می رفت.

سپس یک نفرپشت بام می رفت و با صدای بلند جار می زد و می گفت: فلانی گمار (نوبت) تو تمام شد حالا گمار دیگری است.

او با شنیدن صدای کشاورز جارچی جلو آب خود را می گرفت و کشاورز دیگر که با بیل همان جا حاضر بود آب را می گرفت و به زمین های خودش بر می گرداند.

 

پیشینه اساطیری وتاریخی آیین تیشتر درسبزواروشهرستان های داورزن ،سشتمد،خوشاب،جوین،جغتای وروداب:

 

آیا نمی توان گفت تیشته همان تیشتر اوستایی است و همان ایزد باران است که از سرچشمه همه آبها در دریای فراخکرت بر می خیزد و آب ها را در میان کشورها بخش می کند و دشمن اپوشه و دیو خشکسالی است.

 

این تیشتر سراسر جهان را سیراب می کند و بخاری که از دریا بر می خیزد با نیروی باد (ایزدویو) به شکل ابرها به پیش حرکت می کند، چهارمین ماه و سیزدهمین روز ماه به نام او نامگذاری شده است.

 

جشن تیرگان در سبزوار و شهرستان ها

 

1- وجود آیین آب گیری در سبزوار و اصطلاح تیشته که شکلی از تیشتر یا همان ایزد باران است دلیلی است بر برگزاری این جشن چند هزار ساله در سبزوار

 

2- نام دیگر این جشن "آیین آب پاشان "است که مردم به درون آب می رفتند و خود را می شستند و به هم آب می پاشاندند مانند آیین قالی شویان در کاشان.

 

این آیین در روستاهای سبزوار بزرگ با عنوان "مراسم مالشویی "برگزار می شده به این شکل که در ماه تیر گوسفنداران گوسفندان خود را در آب می انداختند و می شستند و سپس پشم آنها را می زدند. بنابراین ما نیز مراسم مالشویی داشته ایم.

 

3- در هنگام شنا کردن و به اصطلاح سبزواری ها "غوطّه خوردن"به روی هم آب می پاشند و این رسمی بسیار دیرینه از ایرانیان بوده.

 

4- اسب چوبی: بازی اسب چوبی یکی از بهترین آیین هایی است که در پیوند با تیشتر و جشن تیرگان است. ایرانیان باستان تیشتر را به شکل اسب سفید و زیبا با ساز و برگ نشان می دادند و دیو خشکسالی را به شکل اسب سیاه .

 

این دو اسب سفید و سیاه سه روز با هم می جنگیدند تا تیشتر یا همان اسب سفید شکست می خورد .در این هنگام تیشتر به درگاه خدا می نالید و از او کمک می خواست. اهورا ایزدان را به یاری او می فرستاد و تیشر پیروز می شد و باران می آمد و همه سرزمین ها پر آب می شد و مردم به پاس آمدن باران جشن می گرفتند و پای کوبی می کردند.

 

همین کار را ما در سبزوار و اطراف در عروسی ها با اسب چوبی نشان می دهیم به این شکل که دو اسب سفید و سیاه با هم چوب بازی می کنند و به عبارتی دیگر می جنگند تا اسب سفید شکست می خورد و به گوشه ای می رود و از خدا یاری می طلبد. سپس چوب بازان یکی یکی به میدان می آیند و به اسب سفید کمک می کنند تا اسب سیاه را ار پای در می آورند.

 

آیا این آیین چوب بازی در همه مناطق سبزوار یاد همان تیشتر و جسن تیرگان نیست که به در گذشته به شکل دو اسب سفید و سیاه نشان می داده اند.

 

ترانه هایی که از ایزد ناهید و تیشتر طلب باران می کرده اند:

 

1-ما اناریم بله.           دنه ی ناریم بله

مخیم بریم پیش خدا       بارون بیاریم بله

 

2- ما آبی دجوی نداریم   مخیم دیمه بکاریم

خدا بته تو بارون        با نعمتای فراوون

 

3- ای خدا بته بارون   از بهر گنه کارون

 

 

سبزوار _ابوالفضل بروغنی 1397/4/13

 

کد:4553