دکتر غلامرضا ظریفیان:

درون مایه نهضت سربداران تاثیرات عمیقی بر تاریخ و فرهنگ ایران گذاشته است

الهه رامشینی مسئول وبسایت کنگره بین المللی سربداران در جدیدترین مطلبی که امروز منتشر کرده است، به سراغ یکی از اساتید برجسته و پژوهشگران تاریخ ایران رفته و پیرامون ارزش های نهضت سربداران سبزوار و چگونگی شکل گیری این قیام تاریخ ساز با وی به گفتگو پرداخته است.

به گزارش مجله اینتنرتی اسرارنامه دکتر غلامرضا ظریفیان که قبلا سمت معاونت وزیر علوم را نیز برعهده داشته درحال حاضر استاد تاریخ دانشگاه تهران است قیام سربداران را یکی ازنقاط عطف تاریخ ایران می داند و معتقد است نه تنها سربداران زمینه ساز پیدایی حکومت شیعه صفویان در ایران بوده است، بلکه تاثیر مذهبی، سیاسی و فرهنگی و ادبی سربداران از قرن هشتم هجری تا کنون همواره در اکثر نهضت های تاریخی ایران قابل مشاهده است.

اسرارنامه در ادامه متن کامل این گفتگو را که در حضور دکتر حدادنیا رئیس دانشگاه حکیم سبزواری انجام شده است، به نقل از وبسایت کنگره بین المللی سربدارن منتشر می کند:

 
دکتر غلامرضا ظریفیان، استاد تاریخ اسلام دانشگاه تهران و پژوهشگر تاریخ اسلام:
 
” سربداران یک مفهوم حرکت برانگیز با پشتوانه غنی در تاریخ ایران است”
 
سبزوار همواره از جهات مختلفی به عنوان یکی از شهرهای تاریخ ساز و موثر در شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی – ایرانی مطرح بوده است. یکی از جلوه های این تأثیرگذاری را می توان در تشکیل حکومت شیعی سربداران در قرن هشتم هجری مشاهده کرد. حکومتی که به مدت ۵۰ سال سبزوار را پایتخت خود قرار داد تا نام این شهر در زمره ۳۶ پایتخت ایران در طول تاریخ درج شود. نهضتی که به زعم اکثر پژوهشگران و اساتید تاریخ این سرزمین از تاثیرگزارترین و الهام بخش ترین نهضت های تاریخی ایران بود. در آستانه هفتصدمین سالگرد این قیام دانشگاه حکیم سبزواری خود را برای برگزاری کنگره ای درباره نهضت سربداران آماده می کند. برگزاری این همایش بهانه ای شد تا گفت و گویی با دکتر غلامرضا ظریفیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران، معاون سابق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و پژوهشگر تاریخ اسلام در باب ماهیت، فرهنگ، جایگاه و تاثیر این حرکت در تاریخ ایران داشته باشیم. انچه در پی می آید شرحی خواندنی از تاریخ و پیشینه خطه سربداران، از زبان این استاد برجسته تاریخ است. متن این گفت و گو را در ادامه می خوانید:
 
تشکر می کنیم از وقتی که در اختیارماقرار دادید. در ابتدا برایمان از نهضت و قیام سربداران بگویید؟
با سلام، در ابتدا باید بگوییم که سربداران در زمانه ای دست به قیام زدند که به دلیل مشکلات سنگینی که جهان اسلام پیداکرده بود تمدن اسلامی در خطر انحطاط بود، زیرا از قرن سوم تا قرن ششم تمدن اسلامی بزرگترین تمدن بشری بود و هیچ رقیبی نداشت و تمدن مرجع جهان محسوب می شد. اما به دلیل غفلتی که خوارزمشاهیان در اداره امور کشور داشتند، در زمانه آنها کشور با بحرانهای فراوانی دست به گریبان بودند به طوری که بخش شرقی جهان اسلام کاملا منفک شده بود. از طرفی ایران با حمله و هجوم قوم مغول مواجه بود. قومی که نه فرهنگ قابل قبولی داشت و نه در طول تاریخ از انسجام لازم برخوردار بود اما در این برهه از تاریخ به واسطه ی وضع قوانینی مانند “یاسا” از سوی چنگیز خان این گروه که در اقلیت قرار داشت، سازماندهی شده و انسجام پیدا کرده بود. پس از این سازمان یافتن چنگیز خان در پی کشورگشایی شد و توانست از غفلت تاریخی خوارزمشاهیان نهایت استفاده را ببرد و به ایران هجوم آورد. مغولان در این حمله هر چه برسر راهشان بود از بین بردند که بیشترین این صدمات به منطقه خراسان بزرگ از جمله نیشابور و سبزوار وارد شد. پس از اینکه مغولان حکومت ایلخانان را تشکیل دادند به دلیل رعب و وحشت عظیمی که در جامعه ایرانی ایجاد شده بود (شدت تخریب و کشتار به حدی بود که جمعیت ایران پس از حمله این قوم به یک دهم کاهش یافته بود) هیچ صدای اعتراضی در ایران شنیده نمی شد و همه در شوک سنگین این حمله قرار داشتند، شهرها نابود شده بود و بیماری های متعدد مانند طاعون و وبا و بحران اشتغال و خشکسالی بیداد می کرد، در یک چنین بزنگاهی از تاریخ که سکوت مطلق جامعه ایرانی را فرا گرفته بود، سربداران از این خطه بلند شدند و جنبش خود را آغاز کردند و توانستند این سکوت مطلق را بشکنند.
 
 
شما به عنوان پژوهشگر تاریخ اسلام ، جایگاه قیام سربداران را در تاریخ ایران بعد از اسلام چگونه می بینید؟
* حقیقت این است که نهضت سربداران در ایران درست در زمانی پاگرفت که کسی جرات و نای فریاد نداشت و در این تاریکی و سکوت مطلق و پذیرش مغولان به یکباره سربداران با پشتوانه های فرهنگی جدی که شیخ خلیفه و پس از آن شیخ حسن جوری بنیان گذار آن بودند و با تکیه جدی بر فرهنگ غنی شیعی این صدای عدالت خواهی بلند شد و این جرات به وجود آمد که می توان کاری انجام داد که تصور پاگرفتن و موفقیت آن تقریبا ناممکن بود. در تاریخ ایران جنبش سربداران در مقطعی رخ داد که جامعه ایرانی نیاز به یک فریاد داشت به همین دلیل است که این نهضت ( با اینکه اصل آن بعدها مورد غفلت قرار گرفت) به عنوان یک حرکت شماتیک و جنبشی نمادین در طول تاریخ ایران ماندگار شد و از آن به بعد هر حرکت و قیامی که سعی در مبارزه با ظلم و ستم را داشت به پشتوانه همین گفتار، منش و کلام سربداری بود. از طرفی سربداران در بزنگاهی از تاریخ دست به قیام زدند که کشور در تاریکی و سکوت ناشی از ترس و وحشت از مغولان فرو رفته بود، اما سربداران توانست هیمنه مغول ها را بشکند و اقتدار این قوم وحشی را که در اذهان مردم نابود نشدنی می نمود را از بین ببرد. که این خود موجب حرکت ها و جنبش های عدالت خواهانه و ظلم ستیزانه بعدی شد و در نهایت منجر به خروج مغولان از ایران گشت.
 
عنوان کردید نهضت سربداران قیام و حرکتی ماندگار در تاریخ ایران است، به نظر شما چه شاخصه ها و ویژگی هایی باعث ماندگاری این نهضت در تاریخ ایران شد؟
* حقیقت این است که جنبش سربداران را از زوایای مختلفی می توان بررسی کرد، بر اساس یک تصور عامیانه گسترش و بسط تشیع در ایران به دوره صفویه نسبت داده می شود. این در حالی است که آشنایی و ارادت ایرانیان به اهل بیت و مذهب تشیع به اوایل ظهور اسلام و زمان پیامبر اکرم (ص) بازمی گردد، یعنی زمانی که پیامبر(ص)، امیرالمومنین (ع) را به عنوان نماینده خود به یمن فرستاد، در این زمان ایرانیان بسیاری در یمن ساکن بودند و اینگونه ارتباط ایران و ایرانی با مذهب تشیع آغاز شد. بعدها که امیرالمومنین در کوفه مستقر شد به علت نزدیکی این شهر با تیسفون که پایتخت ساسانیان بود تشیع توانست به تدریج وارد حوزه کلان ایران شود و جالب این موضوع است که از اولین مناطقی که تحت تاثیر این مذهب قرار گرفت طبرستان، بیهق و چند شهر دیگر ایران بود. بنابراین حلقه های زنجیره تشیع در ایران از همان دوران اولیه ظهور اسلام در ایران شکل گرفت و به لطف این پشتوانه ی غنی مذهبی بود که سربداران تشکیل شد .پس اولین شاخصه ی این نهضت تفکر شیعی بود، البته نه از نوع تفکر درون گرا بلکه این جنبش نگاه عدالت خواهانه ای داشت، نگاهی که در اندیشه شیعه نهاده شده و این خود دومین شاخصه ی این نهضت می باشد و سومین شاخصه مبارزه با ظلم حتی در زمانی که در اقلیت هستید. البته در عین حال این مبارزه ی عدالت خواهانه با نوعی عرفان همراه بود، که این اندیشه عرفانی با عرفانی که در تصور جامعه رواج داشت یعنی تصوری که عرفان را اندیشه ای درون گرا می پنداشت متفاوت بود در واقع این سربداران بودند که توانستند این تصور را در هم شکسته و نشان دهند عرفان می تواند تبدیل به اندیشه ای حیات زا و محرک شود، به واقع چهار شاخصه ی اصلی این نهضت عرفان، عدالت، ظلم ستیزی و مذهب تشیع است که از ترکیب این چهار ویژگی قیامی نمادین و موفق در تاریخ ایران پایه گذاری شد.
 
با توجه به ویژگی هایی که برای نهضت سربداران قائل شدید، این جنبش چه تاثیری بر فرهنگ و تاریخ منطقه و ایران داشت؟
* اجازه دهید من این موضوع را از جنبه دیگری مطرح کنم، خراسان بزرگ همواره مهد فکر و اندیشه و ادب و فرهنگ ایرانی بود است، این پهنه کویری که بین غرب و شرق ایران است در حالی که ظاهری سترون را القاء می کند، همواره پشتوانه حفظ، تداوم و قوام فرهنگ ایرانی بوده و اقوام مهاجم مانند اعراب، مغول ها و ترک ها همگی در این کویر به لحاظ فیزیکی دچار رکود شدند و به گونه ای هر کدام مغلوب فرهنگ این پهنه کویری گشتند.
از مهمترین داشته های فرهنگ ایرانی که در این یورش ها در خطر نابودی قرار داشت زبان فارسی بود که ما شاهدیم باز هم در همین منطقه است که زبان فارسی دوباره احیاء می شود آن هم توسط شاعر پارسی گوی ایرانی، فردوسی بزرگ، بی شک زبان فارسی ظرفیت های بسیار عمیقی برای دفاع از فرهنگ اسلامی دارد. واقعا اگر زبان فارسی را نداشتیم، اگر فرهنگ غنی فردوسی، بیهقی، مولوی و عطار و .. را نداشتیم چه خسارت بزرگی به ایران و اسلام وارد می شد؟
در واقع غنای فرهنگی این خطه است که یکبار در چهره فردوسی ظهور می کند و می شود یک حماسه ی پرشور پارسی ، یکبار در چهره بیهقی ظهور می کند که به صورت آن ادبیات و نثر یگانه بروز می کند و یکبار هم در چهره یک نهضت مقاومت عدالت خواهانه ظهور می کند و می شود سربداران. این ها همه تکه های پازلی هستند که تصویر زیبای این خطه را کامل می کنند در واقع این یک گفتمان دیالکتیک و هرمونتیک است، یعنی همانگونه که این سرزمین باعث شده فردوسی به وجود آید، حالا فردوسی به غنای بیشتر این سرزمین کمک می کند. این موضوع درباره سربداران نیز صدق می کند، سربداران از یک طرف وامدار فرهنگ غنی این منطقه است و از داشته های فرهنگی این ناحیه تغذیه و فربه شده پس قبل از اینکه سربداران بر فرهنگ این منطقه تاثیر بگذارد این فرهنگ این خطه بود که سربدارانی را به وجود آورد و به تاریخ هدیه داد. حالا سربداران نیز نشان می دهد که فرزند خلف این خطه است، یعنی نشان می دهد آنچه که به او عرضه شده هدر نداده و در یک گفتمان دوسویه دین خود را به این خاک ادا می کند و تاثیر خود را بر فرهنگ و تاریخِ نه تنها این ناحیه بلکه کل ایران می گذارد به طوری که اگر ما ریشه های تشکیل حکومت صفوی را دنبال کنیم به نقش مهم، کلیدی و پشتوانه ساز نهضت سربداران خواهیم رسید. جدا از این بدون شک سربداران تبار نهضت مرعشیان و بسیاری از نهضت های عدالت خواهانه مهم در ایران است و بدون هیچ اغراقی درون مایه نهضت سربداران تاثیرات عمیق خود را تا به امروز بر تاریخ و فرهنگ ایرانی گذاشته است.
 
شما تاثیرات مهمی را برای این نهضت برشمردید، سوال اینجاست چرا با وجود اهمیت و الهام بخش بودن قیام سربداران این نهضت به جایگاه واقعی خود در تاریخ و تمدن ایران دست پیدا نکرده است؟
* در پاسخ این پرسش باید بدانید ما ایرانی ها از آن جهت که در طول تاریخ سرزمین وسیع و گسترده ای داشته ایم که این سرزمین خود دارای تاریخ بسیار فربه ای می باشد، تاریخی که مملو از فراز و نشیب های فراوان بوده و هست، نسبت به تاریخ و اتفاقات تاریخی کشورمان به مانند ماهی هستیم در اقیانوس یعنی همانگونه که ماهی نسبت به وسعت اقیانوس بی تفاوت است ما نیز نسبت به گستردگی و وسعت تاریخ خود دچار فراموشی و بی تفاوتی هستیم. البته این فراموشی و بی تفاوتی تنها شامل نهضت سربداران نمی شود بلکه ما با وقایع نزدیکتر تاریخی خود مانند نهضت مشروطه یا نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز همین رفتار را داشته ایم. بنابراین مسئله سربداران نیز شامل همین نگاه ماهی در آب تاریخی ماست و ما به طور طبیعی نسبت به این میراث فرهنگی غفلت کرده ایم.
 
امسال به مناسبت هفتصدمین سالگرد نهضت سربداران سبزوار، قرار است کنگره بین المللی سربداران به میزبانی دانشگاه حکیم سبزواری برگزار شود، شما لزوم برگزاری چنین همایشی را چگونه تبیین می کنید؟
*بدون هیچ شک و تردیدی سربداران یکی از منابع هویت ساز جامعه ایرانی است و نهضت و مضمون سربداری در تاریخ ایران تبدیل به یک برند شده است به طوری که شما از نهضت سربداران تا انقلاب اسلامی امکان ندارد نهضت و حرکتی آزادی خواهانه و عدالت طلبانه را مشاهده کنید که از ادبیات سربداران در آن استفاده نشده باشد، در واقع سربداران خودش را به یک مفهوم حرکت برانگیز با یک پشتوانه غنی در تاریخ ایران تبدیل کرده است. اما در این میان درون مایه این نهضت کمتر مورد کاوش و پژوهش قرار گرفته است. برگزاری همایشی درباره این نهضت توسط دانشگاه حکیم سبزواری باعث خوشحالی است زیرا که این میراث تاریخی ما مدت هاست که به زیر خاک فراموشی رفته بود و برآمدن و بروز و ظهورش قطعا می تواند برای جامعه امروز ما که نیاز به رجوع به هویت تاریخی خود و آشنایی با تبار و فرهنگش دارد، اتفاقی فرخنده باشد.
امیدوارم با توجه به این مهم که نهضت سربداران دارای زوایای مختلفی است پژوهش و بررسی این برهه تاریخی به یک دوره و یک سمینار و همایش بسنده نشود زیرا نهضت سربداران این استعداد و پتانسیل را داراست که در قالب چندین سمینار بررسی و واکاوی شود. همچنین پیشنهاد می کنم یکی از نتایج برگزاری این کنگره تدوین مجموعه تاریخ جامع سربداران در چندین جلد باشد که در هر جلد به یکی از زوایای قیام از جمله تاریخ، اسناد، مبانی اعتقادی، پیامدها و … پرداخته شود که یقینا انتشار این مجموعه می تواند حاصل و برند این کنگره باشد.
 
مصاحبه از الهه رامشینی
 
 
کوچه پس کوچه پیوندها
 
کلیک کنید:
 
نظرت را بنویس
comments
پربازدیدترین محبوب‌ترین‌ها پرونده ویژه نظرات شما