ساخت دریاچه مصنوعی پیشنهادی برای بهره برداری بهینه از رودخانه کالشور سبزوار

کال شور سبزوار؛ فرصتی برای اقتصاد شهرستان یا تهدیدی برای جغرافیای زیستی سبزوار

رود شور، که در اصطلاح و گویش محلی مردم سبزوار به "کال شور" معروف شده،      وسیع ترین و شاخص ترین کال مرکزی ايران است . جالب است بدانید که رود شور به عنوان بزرگترين رودخانه ی شمال شرق کشور که وارد حوزه آبخيز ايران مرکزی می شود  از اهمیت عمده ای در این حیطه جغرافیایی کشورمان برخوردار است. سرچشمه رود شور در ارتفاعات 2600 متری کوه های "کمر سياه" در شمال غرب تربت حيدريه قرار دارد و این رودخانه پس از طی مسافتی بيش از 440کيلومتر وارد  دشت خارتوران شده و سپس به دشت کوير منتهی می گردد.

با اینکه اکثر محققان اين رود را به عنوان یکی ازمهمترین منابع بالقوه و طبیعی کشور ایران می دانند اما متاسفانه شاهد این موضوع هستیم که امروزه از این منبع خدادادی و طبیعی که در قسمت نسبتا وسیعی ازدشت های سبزوار جاری و روان است عملاً هیچ استفادهِ بهینه ای نمی شود . در این نوشتار برآنیم که روشهای بهره وری اقتصادی از گذر این رودخانه در پهنه ی جغرافیایی شهرستان را بررسی کنیم، تا بتوانیم از  این فرصت خدادادی که (البته در تعبیری به اشتباه به عنوان تهدیدی برای جغرافیای زیستی منطقه محسوب می شود) بی هیچ هزینه ای در اختیار خطه ی سبزوار قرار گرفته استفاده مبسوط و مطلوب را داشته باشیم.

مقاله:

شرایط اقلیمی خشک حاکم بر شهرستان، کاهش و افت عمق آب های زیرزمینی منجر به بحرانی اعلام شدن وضعیت ذخیره های آبی تقریباً تمامی دشت ها از جمله سبزوار، داورزن، عطائیه و ... شده است. از طرفی روند پیشروی آب های شور به طرف چاه های عمیق فزونی یافته به طوری که تغییر محل در بیشتر نقاط شهرستان به طرف ارتفاعات به چشم می خورد. با توجه به محدودیت های فوق الذکر لازم به نظر می رسد که در آینده توجه بیشتری به منابع آبی سطحی (سیلاب، رواناب) موجود در منطقه بشود.
در این رابطه می توان از رودخانه کال شور که دارای محدودیت شوری، حجم و رسوب بالا می باشد استفاده بهینه کرد. کال شور از ارتفاعات غربی تربت حیدریه و شمال کاشمر و اطراف نیشابور سرچشمه می گیرد و وارد دشت نیشابور می شود و پس از دریافت زهکش های اراضی اطراف و پساب ها در محل حسین آباد جنگل وارد منطقه سبزوار گردیده  که در این حیطه ی  جغرافیایی تا رسیدن به غرب و پیوستن به کال جاجرم، به نام "کال شورسبزوار"  معروف است و زهکشی اراضی این منطقه نیز به وسیله آن انجام می گیرد.

شوری کال از وقتی وارد دشت نیشابور می شود مشخص است، زیرا که در آن دشت نیز تحت عنوان کال شور نامیده می شود. این رود امروزه به علت عبور برخی از سرشاخه های آن چه در منطقه سبزوار و چه در قسمت شرق از تشکیلات تبخیری و تخریبی نئوژن شور گردیده و هرچه از شرق به غرب جریان می یابد به علل نفوذ آب های حاصل از زهکشی اراضی مجاور و جریانات به میزان شوری آب افزوده می گردد.

مسائل مطرح شده بدین معنی نیست که باید کال شور بدون استفاده از دسترسی خارج شود، بلکه باید جهت بهره برداری از آن برنامه ریزی نمود و از آن استفاده کرد.

به طور کلی توان های کال و اراضی مشرف بر آن را می توان در دو دسته طبقه بندی نمود.


1-  توان هایی که در ارتباط مستقیم با آب کال نمی باشد.


2- استفاده از آب به عنوان یک توان طبیعی.


در مورد بهره برداری از توان هایی که ارتباط مستقیمی با آب کال ندارند ولی در جوار کال قرار دارند عبارتند از:

الف-  بهره برداری از منابع گچ و خاک موجود در رسوبات این رود، زیرا که حجم عظیمی از گچ و خاک با ترکیبی بسیار مناسب در این پهنه وجود دارد و  می توان از آن به جای مخلوط گچ و خاک فعلی که در تمام ایران مورد استفاده قرار می گیرد استفاده کرد.

ب- بهره برداری از تپه های ماسه ای حاشیه کال برای ساختن آجرهای ماسه ای به جای آجرهایی که در حال حاضر از خاک های مرغوب تولید می کنند و به زیان کشاورزی کشور تمام می شود. این امر علاوه بر اینکه تولید آجرهای ماسه ای آلودگی های محیطی را هم به دنبال ندارد، سرمایه گذاری در این بخش نقش خوبی را در اقتصاد منطقه ایفا خواهد کرد.

ج- بهره برداری از منابع نمک انتهای کال در ناحیه مزینان؛ اگرچه در حال حاضر نیز این عمل در مقیاس محدود انجام می شود، ولی با توجه بیشتر می توان تولید را افزایش داد.

استفاده از آب به عنوان یک توان طبیعی:

در مورد بهره برداری از توان هایی که مستقیماً با آب کال در ارتباط است باید گفت عدم قابلیت استفاده آب کال در شرایط عادی برای کشاورزان نمی تواند دلیل از بین رفتن این حجم قابل ملاحظه آب گردد. اگرچه در زمان پرآبی کال که EC و نمک در آن به حداقل می رسد. همزمان با عدم نیاز به آب در منطقه است و درست در زمانی که کشاورز به آب نیاز دارد غلظت آب افزایش یافته است، اما با برنامه ریزی های دقیق علمی می توان آب های مذکور را مورد بهره برداری قرار داد که برای مثال به موارد زیر اشاره می کنیم.

الف). بر اساس تجربه پژوهشگران در ایستگاه تحقیقات در جنوب غرب سبزوار و در شمال روستای دروک، با استفاده از ایجاد یک بند انحرافی و هدایت آب از طریق کانال های آبرسانی ده ها هکتار اراضی بایر و غیرقابل استفاده را زیر کشت "آتری پلکس" برده اند. کار آنها از دیدگاه کارشناسی نشان دهنده عزم استوارشان و نمایش توان انسان در تغییر شرایط نامناسب فعلی از راه های کاهش مخاطرات زیست محیطی این گونه عرصه ها می باشد.

بنابراین، تشویق پژوهشگران مذکور، در ادامه این برنامه و ایجاد اسفناج زارهای جدید، که ضمن بالا بردن توان طبیعی محیط، اصلاح اراضی و تامین علوفه بیشتر برای دام های زیادتری را به دنبال دارد.

ب). ایجاد دریاچه مصنوعی: با توجه به میزان قابل توجه آب کال در فصول طغیانی و کاهش غلظت آب و همچنین آب های حاصل از زهکش اراضی اطراف و شرایط ویژه محل، با خاکبرداری از اراضی ساحل جنوبی کال در فاصله زعفرانیه تا آزادمنجیر می توان دریاچه ای را ایجاد نمود که موارد زیر در ایجاد آن دخالت خواهند داشت.

ب - 1. به علت بالا بودن سنگ بستر و نفوذناپذیری آن در این ناحیه، امکان جمع آوری آب و جلوگیری از هدر رفتن آن وجود دارد.

ب – 2. آب های حاصل از زهکش به سمت دریاچه رفته و جایگزین میزان تبخیر سطحی آب در فصل خشک می شود.

ب – 3. مازاد آب، به خصوص در فصول طغیانی از سریزهای جانبی را می توان به اراضی مجاور که به ایجاد فضای سبز و اسفناج زارها اختصاص داده شده، هدایت نمود که در نهایت به ایجاد فضای سبز قابل توجه در جنوب شرق سبزوار منجر می گردد.

ب – 4. با توجه به وجود ماهیان و سایر آبزیان، در حال حاضر می توان گفت که آب های مذکور استعداد پرورش ماهیان آب شور را دارد، لذا دریاچه مذکور می تواند به محل پرورش این نوع ماهیان تبدیل گردد (لازم به ذکر است که مردم یزد با استفاده از آب شور چاه های عمیق که شور شده اند به پرورش این نوع ماهیان پرداخته اند). نتیجه این فعالیت تولید میزان قابل توجهی مواد پروتئینی می باشد.

ب  - 5. وسعت دریاچه ایجاد شده می تواند چشم انداز جغرافیایی منطقه را تغییر دهد و نهایتاً نواحی اطراف دریاچه به مرکز تفریحی و فرهنگی برای گذران اوقات فراغت و ورزش های آبی از جمله قایق رانی و ماهی گیری تبدیل می گردد و با توجه به این موضوع می توان نقش توریستی را نیز اضافه کرد، زمانی که بناهای باستانی مجاور این منطقه مثل کاروان سراها – قلعه ها و بافت های قدیمی روستاهای اطراف را نیز بازسازی نماییم.

ب – 6. دریاچه را عاملی چون رسوبات تهدید می کند، لذا آب های طغیانی را قبل از رسیدن به محدوده دریاچه و قبل از حسین آباد جنگل از محدوده های رسوبگیر باید عبور داد تا فرصت رسوب گذاری به دست آورند و رسوبات خود را در آنجا باقی گذارند و با توجه به نوع رسوبات مذکور می توان به میزان قابل توجهی مواد اولیه را جهت صنایع کارگاهی و خانگی سرامیک سازی از این طریق تامین نمود.

تهبه کننده: مریم نوری
 

با سپاس از الهه رامشینی جهت همکاری در تهیه این مطلب

نظرت را بنویس
comments
پربازدیدترین محبوب‌ترین‌ها پرونده ویژه نظرات شما