وبسایت کنگره بین المللی سربداران: تا به حال به این نکته دقت کرده ایدکه انسانها معمولا هرچه بیشتر می دانند، هرچه بیشتر می خوانند و هر چه بیشتر می بینند ساده ترند؟ ساده تر در حرف زدن در تحلیل کردن و دلیل آوردن. البته که این سادگی، سادگی بعد از پیچیدگی است، سادگی زیبایی که پس از سختی حاصل شده، و در برابر سادگی پیچیده این آدم ها معمولا انسان خلع سلاح است و شرمنده از حجم نادانسته های خود. حال و هوای من در گفت و شنودی که به مناسبت سالروز نهضت سربداران شکل گرفته بود، در برابر دکتر علیرضا حمیدیان ( دکتری جغرافیا و استادیار دانشگاه حکیم سبزواری) اینگونه بود، مرد آرامی که دریچه ای تازه از پیشینه شهر سبزوار، زادگاهم را در جلوی دیدگانم گشود دریچه ای که به مکتبی کهن در دل تاریخ باز می شد، مکتبی که این استاد دانشگاه آن را ناب و از آن سبزوار می دانست، مکتب شیعه سبزوار.

با سلام و تشکر از شما، با توجه به اینکه سبزوار همواره به عنوان یکی از مراکز مهم تشیع و صدور مذهب شیعه در کشور مطرح بوده، سابقه ی گرایش به تشیع در سبزواربزرگ به کدامین برههِ تاریخی می رسد؟
*حقیقت این است که قدیمی ترین سند تشیع در سبزوار( البته بر اساس دانسته های بنده) به سال۱۲۵ ه می رسد در این سال بود که” یحیی بن زید” نوه امام سجاد(ع) پس از اینکه پدرش در قیام علیه بنی امیه شهید شد به خراسان آمد و گروهی از شیعیان بیهق گرد او جمع شدند و برضد امویان تاختند که البته قیام آنها شکست خورد، از طرفی “آدام متز” خاورشناس و مستشرق آلمانی در کتاب تمدن اسلامی درقرن چهارم هجری به رواج تشیع در سبزوار اشاره می کند و می گوید: “در این دوره مردم سبزوار همگی شیعی مذهب بودند.”
“یاقوت حموی” نیز که در نیمه اول قرن هفتم سبزوار را دیده عنوان می کند که اهالی سبزوار جملگی اهل رفض (شیعه) بودند.”بارتولد” دانشمندخاورشناس که نویسنده مقالات و کتابهای متعدد درمورد تاریخ و فرهنگ خاورمیانه است در کتاب جغرافیای تاریخی خود سبزوار را از آن جهت جالب توجه دانسته که یکی از کانونهای تعصب شیعه بوده است.
البته این موارد تنها بخشی از شواهد و مدارک تاریخی در ارتباط با سابقه ی تشیع در سبزوار است و به گواه بسیاری از مورخین و محققین سبزوارکانون عمده ی گسترش تشیع در شرق کشور است و به همراه قم و کاشان و ری از نخستین شهرهای شیعه نشین کشور بوده است.

شما عنوان کردید که سبزوار کانون گسترش تشیع در شرق کشور می باشد، چگونه این امکان برای شهر سبزوار فراهم شده؟

* باید بدانید که شیعیان در مورد مسائل سیاسی خود مکتب های مختلفی دارند و در این بین بنده معتقدم که سبزوار خود حائز یک مکتب در تشیع است و مکتب تشیع در سبزوار، مذهب شیعه اعتراضی_انقلابی است. این مکتب اثر خود را از دوران اولیه ورود اسلام به ایران نشان داده و آن همان قیام” یحیی بن زید” بود که به یاری مردم بیهق صورت پذیرفت وپس از آن” قیام سربداران” رخ داد که به واقع این نهضت بود که تفکر و اندیشه مکتب را تثبیت کرد البته این مکتب در طول تاریخ ادامه یافت و شاگردان ممتازی درآن پرورش یافتند که از جمله آنها افرادی مانند” ملاحسین واعظ کاشفی” که مبدع روضه برای قیام امام حسین(ع) شهید مظلوم تمام شیعیان جهان با کتاب ” روضه الشهد” در کشور است یا ” حاج ملاهادی سبزواری “که استاد آخوند خراسانی بود و اندیشه های خود را به شاگردش ارائه کرد و سپس آخوند خراسانی یکی از رهبران انقلاب مشروطیت ایران شد و از شاگردان متاخر این مکتب نیز می توان به “دکتر علی شریعتی” و” فخرالدین حجازی” اشاره کرد که همگی این افراد انسانهای شاخصی در ترویج مکتب شیعه سبزوار یعنی مکتب شیعه اعتراضی– انقلابی بودند.
با توجه به اینکه شما سبزوار را صاحب مکتب در تشیع می دانید، به نظرتان مکتب شیعه سبزوار چگونه امکان رشد و تعالی پیدا کرد؟
واقعیت این است که سبزوار همواره به عنوان یکی از مراکز تاریخی و عمده ی ایرانی گری در کشور بوده و همواره اهالی سبزوار تمایل به فرهنگ و تمدن ایرانی داشتند و با توجه به این مهم سعی در تعریف هویت ایرانی و اسلامی خودشان داشته اند که خوب این با هویت عربی متفاوت بوده و این تمایل باعث شده که فضا و زمینه ی مناسب و امنیت خاطری برای ورود تشیع و پذیرفتن مذهب در این خطه در کشور وجود داشته باشد.

به نظر شما اندیشه شکل گیری نهضتی بر ضد مغولان نیز مرتبط به نقش پررنگ شهر سبزوار در گسترش و استقرار سیاسی مذهب تشیع در کشور بوده است ؟
* بله این اندیشه شیعه گری و ایرانی گری در سبزوار از سالها پیش از قیام سربداران درهم تنیده بوده و در رابطه با نهضت شیعی سربداران همانگونه که بیان شد این زمینه امنیت و پذیرش در سبزوار وجود داشته و به همین دلیل بود که شیخ خلیفه (که یک انقلابی شیعه بوده) سبزوار را برای عرضه تعالیم خود مناسب دید هرچند که نهایتا علمای رسمی و حکومتی آن دوران با تفکر انقلابی این شیخ مخالف کرده و بر ضد او توطئه کردند و در نهایت او به شهادت رسید، اما شاگرد او یعنی شیخ حسن جوری رهبری فکری و مذهبی سربداران و در واقع تئوریسین این نهضت شد، از طرفی در همین هنگام پهلوان عبدالرزاق باشتینی که عنصری سیاسی و کاردار دستگاه ایلخانان بود در باشتین حضور داشت که البته حضور چنین فردی این اعتماد به نفس و دلگرمی را به اهالی باشتین داد که در برابر درخواست ناحق ایلچی های مغول مبنی بر شاهد و شراب مقاومت کنند و اینگونه بود که جرقه اولیهِ قیام را اهالی باشتین روشن نمودند.

با اینکه در تاریخ ایران نهضت های مختلفی بر ضد ظالمان و بیگانگان شکل گرفته است اما نهضت سربداران سبزوار در تاریخ از بسیاری جهات شاخص و مهم برشمرده می شود، شما وجه تمایز نهضت سربداران سبزوار را نسبت به دیگر نهضت ها و قیام های تاریخی در چه چیزی می بینید؟
* در ارتباط با این اهمیت باید بگویم که سربداران در تاریخ ایران پس از اسلام اولین حکومتی هستند که یک قانون اساسی مدون دارند و آن “کتاب لمعه” است، خواجه علی موید از شهید اول که در آن هنگام در لبنان در حصر بوده درخواست می کند به این علت که شیعیان به او احتیاج دارند به سبزوار بیایید اما شهید اول به این علت که در بند بوده و نمی توانسته به سبزوار بیاید، یک دوره فشرده فقهی تهیه کرده و آن را برای حاکم سربداران ارسال می کند که این کتاب به واقع می شود قانون اساسی و مرجع در احکام فقهی و حکومتی سربداران، دوم اینکه ما برای اولین بار در ایران شاهد این موضوع هستیم که حکومت روال موروثی پیدا نمی کند یعنی در دولت سربداران برای انتخاب امرای خود موروثی عمل نمی کردند و انتخاب رهبر بر عهده ی شورایی بوده که صلاحیت او را تشخیص می دادند البته این موضوع بدان معنی نیست که قدرت طلبی در حکومت آنها مشاهده نشده است.

محدوده جغرافیایی نهضت سربداران در قرن هشتم تا کدام سرزمین هایی گسترش داشت؟
* محدوده حکومت سربداران از شرق به تربت جام و سرخس، از شمال به گلستان و گرگان و از جنوب تا طبسِ گلشن و از غرب تا پایان استان سمنان امروزی گسترده بوده در واقع حیطه ی جغرافیایی حکومت آنان تقریبا استان های خراسان شمالی، رضوی، سمنان، گلستان و بخشی از استان خراسان جنوبی بوده است.

به چه علت نهضت سربداران که نهضتی برخواسته از تفکر دینی و مذهبی بود نتوانست آنگونه که باید حیطه ی جغرافیایی سرزمین های تحت سلطه خود را گسترش دهد؟
* باید بدانید که دولت سربداران در همان سالهای ابتدایی شکل گیری جنگ مهمی به نام ” جنگ زاوه”با “آل کرت” که در هرات حاکم بودند داشت که خوب قشون سربداران بنا به دلایلی در این جنگ شکست خوردند و بسیاری از نیروهای آنها در این نبرد به دست آل کرت قتل عام شدند، شاید اگر این شکست رخ نمی داد دامنه نفوذ سربداران تا غرب افغانستان نیز می رسید، البته دلایل دیگری مانند کشمکش های داخلی نیز بود که به حاکمان سربدار فرصت چندانی برای قوی کردن حکومت خود از نظر لجستیکی نداد و بعد هم که بلای هجوم وحشیانه تیمور ازبک که یک حمله شبه مغول بود بر ایران نازل شد که این هجوم نه تنها دولت سربداران را بلکه همه حکومت های ایرانی آن دوران را از بین برد.

با توجه به این که دولت سربداران عمر کوتاهی در حدود نیم قرن داشت ،تاثیر نهضت سربداران سبزوار بر جغرافیای سیاسی ایران چگونه بود؟

* ببینید این نهضت یک نهضت ملی –مذهبی است که در آن هم آثار شیعه گری و هم آثار ایرانی گری مشهود است، پتروشفسکی که یکی از تاریخ نگاران روس و محقق تاریخ سربداران نیز بوده در کتاب خود اذعان می کند که “نهضت سربداران در زمانه خود از لحاظ وسعت بزرگترین نهضت آزادی خواهی خاورمیانه بوده” این گفتار تردیدی باقی نمی گذارد که این نهضت تاثیر جدی بر نهضت های و جنبش های آزادی خواهی پس از خود گذاشته است و در واقع سربدار ان این تفکر و ایدئولوژی انقلابی و ملی- مذهبی خود را به بسیاری از نقاط صادر کردند و حیطه پرتو افکنی این نهضت مناطق بسیاری را در طول تاریخ فرا گرفت و اسباب تحریک قیام های با همین نام علیه حکام جور و ستم درنقاط دیگری شد که در گستره رسمی دولت سربداران نبودند از جمله قیام سربداران کرمان، سربداران سمرقند و نهضت مرعشیان و آل کیا در شمال کشور که منبعث از این تفکر بود از طرفی این نکته حائز اهمیت است که بدانید نهضت سربداران نقش اساسی در تثبیت مذهب شیعه در ایران توسط دولت صفویه داشت و آن به این دلیل است که شاه اسماعیل صفوی بنیان گذار سلسله صفوی در نوجوانی مدتی در گیلان نزد آل کیا بسرمی برد که آل کیا نیز تحت تفکر “سید عزالدین سوغندی” شاگرد شیخ حسن جوری قیام کرده و سلسله شیعه مذهب آل کیا را بنیان نهادند، و اینگونه بود که شاه اسماعیل از تفکر و اندیشه راسخ سربداران بهره مند شد و این اندیشه ایرانی- مذهبی رادریافت کرد و پس از مدتی در اردبیل قیام خود را آغازنمود و توانست با تشکیل دولت صفویه مذهب تشیع را مذهب رسمی ایران کند. بنابراین به روشنی می توان گفت نهضت سربداران سبزوار علاوه بر اینکه جغرافیای سیاسی کشور را متحول نمود در طول تاریخ گستردگی و عمق بسیار یافته است.

*باتشکر از همراهی شما که باعث روشن شدن زوایای جدیدی از نهضت سربداران برای ما و مخاطبانمان شد*.

گزارش: الهه رامشینی

منبع: وبسایت کنگره بین المللی سربداران

برای مطالعه مطالب بیشتر از الهه رامشینی هم اکنون روی اینجا کلیک کنید.

کوچه پس کوچه پیوندها

کلیک کنید:

دکتر حسین قدرتی: قیام سربداران حرکتی اصیل و مردمی بود