مسجد خسروشیر
1. موقعیت
این مسجد در میان روستای باستانی خسروشیر – كه در جغرافیای تاریخی خراسان حافظ ابرو ذكر شد– واقع شده است. در حال حاضر، این مسجد میان دو روستای جدید خسروشیر و عباس‌آباد، و در فاصله تقریبی 95 كیلومتری شمال غرب سبزوار قرار دارد. در حقیقت روستای خسروشیر فعلی، نام خود را از روستای قدیم گرفته است.
2. ساخت و سازه
متأسفانه، فرسایشهای طبیعی و سیلابهای فصلی، قسمت اعظم بنا را تا چند دهه قبل منهدم كرد. آنچه امروزه از این مسجد معظم برجای مانده، جرزهای دو طرف یك ایوان به عمق 11 و عرض 6 متر می‌باشد، كه پوشش و دیوار سمت قبله نیز فرو ریخته است. بدنه داخلی ایوان با گچ، اندود گردیده و جرزهای آن به ضخامت 170 سانتیمتر با آجرهایی به اندازه 5 در 23 در 23 سانتیمتر و ملات گچ ساخته شده، و شالوده آن از سنگهای لاشه بزرگ و متوسط و ملات گچ و به ارتفاع 70 سانتیمتر تشكیل شده است. محراب اصلی مسجد، در انتهای ایوان قرار داشته كه در حال حاضر، فقط بخش تحتانی آن برجای مانده است. در دو طرف ایوان همانند مسجد آق قلعه، دو شبستان ستوندار وجود داشت كه هر یك از طریق دو ورودی با طاق جناغی و سردر گچبری شده زیبا، به هم راه می‌یافتند.
بر بدنه خارجی دیوارهای ایوان، آثاری از دیوار و طاق وجود دارد. این آثار برجای مانده شامل انتهای دو تویزه در ارتفاع حدود 3 متری از یكدیگر، و داغی دیواری منهدم شده است كه زمانی به بدنه شبستانهای دو طرف متصل بودند، كه از دو طبقه بودن آنها حكایت می‌كند.
بنا به گفته سالخوردگان روستا، در كنار بقایای شبستان شرقی در حدود 60 سال قبل، مناره‌ای آجری وجود داشت كه بر بدنه آن، كتیبه‌ای به خط كوفی و تزیینات آجركاری صلیب شكسته و گره دیده می‌شد.[مولوی، نامه آستان قدس، ج7، 92 94]. برخی از اهالی روستاهای خسروشیر و عباس‌آباد، هنوز این بنا را <منار مسجد> می‌نامند. علت این نامگذاری، وجود مناره مزبور است.
3. ابعاد هنری و تزیینات
مسجد خسروشیر به دلیل داشتن ویژگیهای مختلف، اثری بسیار ارزنده است؛ به طوری كه شاید بتوان آن را یكی از شاهكارهای هنری محسوب كرد. حتی آثار مختصر برجای مانده از آن نیز در حد و اندازه‌های یك اثر باارزش قلمداد شده، و تحت شماره 2093 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است[آرشیو معاونت پژوهشی اداره كل میراث فرهنگی خراسان].
هنر گچبری با پختگی كامل و به بهترین وجه ممكن، در ایوان مسجد به كار گرفته شده؛ به گونه‌ای كه نفاست خاصی به آن بخشیده است. در زیر قوس و دو سوی ایوان، دو ستون‌نما تعبیه شده كه بر روی آنها، تزییناتی به صورت دایره با نقوش كنده‌كاری شده، شامل ستاره‌های هشت‌پر و شانزده‌پر، و در قسمتهای بالاتر به صورت منشور هفت و هشت‌وجهی گچبری گردیده است.
در راس ستون نماها كه زیر پا كار قوس قرار گرفته، بانقوش ستاره‌ای شكل ریزكنده‌كاری، و بر روی تویزه‌ها نقوش هندسی و طرحهای گره برجسته گچبری شده است. نكته قابل توجه در تزیینات تویزه‌ها، وجود تزیینات آجركاری در زیر لایه‌های گچ و گچبریهاست. این آجركاریها با طرح گره و لوزیهای متداخل، شكل یافته‌اند.
پیشانی ایوان همانند ستون نماها و تویزه‌ها، حاشیه و پیشانی طاق و ورودیهای شبستانهای دو طرف ایوان، با كتیبه كوفی ساده، نقوش برجسته هندسی و گیاهی، و در جای جای بدنه ایوان با نقوش مختلف گچبری و تزیین شده است. مهمترین وارزنده‌ترین بخش تزیینات ایوان را، نواری به عرض حدود 50 سانتیمتر تشكیل می‌دهد كه دور تا دور زیر طاق اجرا شده است. متن این نوار را با كتیبه‌ای مشتمل بر آیاتی از قرآن كریم به خط نسخ مایل به كوفی، و در حاشیه و میان حروف با نقوش اسلیمی، گچبری كرده‌اند. نحوه اجرای كتیبه ونقوش مزبور، به‌گونه‌ای است كه همه سطح كار را پر كرده است.
بقایای رنگ لاجوردی در سطح كتیبه‌ها، نشان می‌دهد كه سطح آن با رنگ لاجوردی اندود بود. این گچبریها بر روی سطحی كه به عنوان آستر به كار رفته و متشكل از گچ مخلوط با خاكستر بوده است، ایجاد شده‌اند.
4. قدمت مسجد خسروشیر
ظواهر مسجد از جمله گچبریها، نوع نگارش كتیبه‌ها و به طور كلی سبك معماری بنا، باعث شده است تا برخی از صاحبنظران، این بنا را در ردیف آثار معماری عصر ایلخانی و همزمان با مسجد جامع ورامین تلقی كنند. [توحیدی، گزارش بررسی سبزوار]. لیكن با توجه به وجود تزیینات آجركاری در زیر لایه‌های گچ و گچبریها و شواهد باستان‌شناسی موجود، می‌توان استنباط كرد كه این بنا در عصر سلجوقی احداث شد، و طی قرون هفتم و هشتم هجری روی تزیینات قبلی را با تزیینات گچبری و كتیبه‌های مزبور پوشاندند [بختیاری شهری، گزارش ثبتی مسجد خسروشیر].
5. وضع موجوده
از چندی پیش، سازمان میراث فرهنگی خراسان عملیات مرمت و استحكام بخشی ایوان مزبور را آغاز كرده، و این اثر ارزشمند را از فروریختن حتمی نجات داده است. جای آن دارد كه این تعمیرات تا بازسازی شبستانها ادامه یابد تا بدین طریق، یكی از مساجد تاریخی و ارزنده كه نمادی از اعتقادات دیرینه و پویای مردم این مرز و بوم است، احیا شود.
منبع: وبسایت کویرها و بیابان های ایران
کد: 4553
نظرت را بنویس
