نقش زنان سبزوار در آیین نخل گردانی محرم / نگاهی به مشارکت زنان ششتمدی در تزیین نخل تاسوعا و عاشورا
مراسم محرم در ایران ریشه تاریخی عمیقی دارد.
بخشی از این مراسم که کل جامعه ایران هر چند به شیوه‌های گاه متفاوت برگزار می‌کنند، مراسم نخل‌گردانی است. این مراسم ویژه مناطق مرکزی و حاشیه شرقی کویر ایران و منطقه خراسان است.
شهر ششتمد از توابع شهرستان سبزوار در استان خراسان‌رضوی یکی از محل‌هایی است که هر‌سال در آن مراسم نخل‌گردانی برگزار می‌شود. محمدهمایون سپهر و مهدی عسگری در پژوهشی مراسم نخل‌آرایی و نخل‌گردانی را با تأکید بر جایگاه و نقش زنان در این مراسم، به روش مردم‌نگاری بررسی کرده‌اند.
برای این منظور، به مصاحبه با اهالی و افراد برگزارکننده و مشارکت‌کننده در مراسم در طول دوره برگزاری آن در ایام محرم پرداخته شده.
نخل و رسم نخل‌گرداني در سراسر ايران و در تمام خرده‌فرهنگ‌هاي ايراني- شيعي شناخته شده و معمول نبوده است. حوزه جغرافيايي- فرهنگی‌اي كه در آن مراسم نخل‌گرداني از ديرباز و بيش از حوزه‌هاي ديگر رواج داشته، حوزه فرهنگ كويري در شهرها و آبادي‌هاي كويرنشين و حاشيه‌های كوير ايران بوده.
در اين حوزه وسيع جغرافياي نيز، نخل‌گرداني بيشتر در يزد، تفت، نایين، ابيانه، كاشان، ميبد، سمنان، زواره و آبادي‌هاي پيرامون آنها، اهميت و شكوه فراوان داشته است. نخل را با انواع پارچه، شال و ترمه مي‌آرايند و در روزهاي عزا مخصوصا عاشورا آن را طي آدابي بر دوش مي‌كشند و همراه عزاداران در شهر مي‌گردانند و در پايان به تكيه برمي‌گردانند.
ساختن شبيه شهيدان و تابوت‌هاي تمثيلي شهيدان و آيين حمل آنها در دسته‌هاي عزا در فرهنگ ايران پيشينه دراز دارد. نمونه برجسته و معتبر آن آيين سوگواري سالانه‌ی مرگ سياوش و حمل و گرداندن تابوت او است.
نخل در ششتمد
طبق گفته افراد محلي نخل در ششتمد از زمان‌هاي قديم بوده است ولي متاسفانه سند مكتوبي در اين زمينه
وجود ندارد كه اطلاعات لازم براي مشخص‌كردن دقيق تاريخ آن را فراهم كند. اما طبق گفته مصاحبه‌شوندگان، جنس اسکلت نخل چوبي بزرگ و سنگين و در چند دهه اخیر هر موقع كه احتياج به تعمير بوده توسط يك نجار محلی به نام مال ابراهيم صنعتي و بعد از ایشان فرزندشان رضا تعمير مي‌شده است.
اما چند‌سال قبل كه ديگر قابل تعمير نبوده، آن را با نخل آهني جايگزين كرده‌اند. ابعاد نخل از دو شکل هندسی تشکیل شده است؛ یک شکل مکعب‌مستطیل در پایین و یک مثلث در بالا. طول و عرض نخل در قسمت مكعب مستطيل آن ١٥٠×١٨٠ و در قسمت مثلثي بالاي آن ١٠٠×١٨٠ طول ٥٠/٢سانتی‌متر، عرض ٨٠/١ سانتی‌متر، ارتفاع ٥/١ سانتی‌متر در قسمت مكعب‌مستطيل، طول ٥٠/٢سانتی‌متر، عرض، ارتفاع ١٠٠ در قسمت مثلثي آن است.
مکان و زمان نخل‌آرایی، آرامگاه ابوالحسن علي‌بن زيد بيهقي معروف به ابن‌فندق، دانشمند قرن‌هاي پنجم و ششم هجري است، که روي تپه‌اي در غرب ششتمد بنا شده. صبح روز عاشورا هنگامي كه هنوز بيشتر مردم در خانه‌هايشان هستند تعدادي از مردان میانسال و جوان براي آراستن نخل در اين مكان جمع مي‌شوند و شروع به كار مي‌كنند.
زنان در آماده‌سازی وسایل و تزیینات نخل مشارکت دارند. برای شروع، اسکلت نخل را به محوطه بازي در بیرون آرامگاه بيهق آورده و شروع به بستن و آراستن نخل مي‌كنند. ابتدا ريسمان‌هايي را به دور ميله‌هاي آهني نخل پيچانده و اين ريسمان‌ها را از داخل نخل عبور داده و به سمت ديگر آن مي‌برند و بعد در بالاي نخل بسته و آويزان مي‌شوند.
سپس پارچه‌هايي را دور تا دور به پايه‌هاي نخل مي‌پيچانند كه طبق گفته كساني كه اين كار را انجام مي‌دهند، براي اين است كه شانه‌های آنها که نخل را برمي‌دارند، آسیب نبیند. نخل‌آرايي حدود دو ساعت طول مي‌كشد و کاری که تقریبا در اين دو ساعت به‌طور مداوم صورت مي‌گيرد، پيچاندن پارچه به پايه‌هاي نخل و بستن پارچه به دوروبر نخل است. افرادي كه در اين مراسم حضور پررنگي دارند، افرادي هستند كه در محله يا بافت قديمي ششتمد كه در همان حوالي پيرمزار يا آرامگاه بيهق ساكنند، براي اين كار گرد هم مي‌آيند.
در حين مراسم نخل‌آرايي كه از صبح زود شروع مي‌شود، زنان ميانسال يا كهنسالي كه پارچه يا ميوه نذري دارند، مي‌آورند و پس از تحویل آن به متولیان امر محل را ترک می‌کنند و بعضی زنان نیز براي كساني كه دوروبر نخل هستند چاي، شير يا صبحانه و تافتون مي‌آورند. همه زنانی که دور نخل می‌آیند، محل سکونت‌شان همان حوالی منطقه بیهق است. ازجمله كارهايي كه هر‌سال انجام مي‌گيرد اسپندي است كه مي‌آورند و آن‌جا دود مي‌كنند.
از حضور زنان جوان به‌ويژه دختران مجرد دور نخل اصلا خبري نيست. زنان در حاشيه و دور و بر نخل‌اند و در صورت لزوم از آنها كار خواسته مي‌شود. مثل سوزن نخ‌كردن و دادن پارچه‌ها به مردان و
آوردن چای و صبحانه و گرفتن نذرهایی مانند پارچه‌ها و میوه‌های نذری به اهداکننده‌ها بازگردانده می‌شود. از نوشيدني‌ها و خوراكي‌هايي كه پيرامون نخل مي‌آورند فقط مردان مي‌نوشند يا مي‌خورند و زنان در حضور مردان چيزي نمي‌خورند. شاید به این دلیل که نوشیدن و خوردن مواد غذایی زنان در حضور مردان را زشت تلقی می‌کنند. اما آن‌طور که افراد محلی در حین مصاحبه بیان کردند در گذشته گاهی گوش دخترها را در پای نخل سوراخ می‌کرده‌اند که این کار توسط زنان منطقه برای شگون صورت می‌گرفته است و مقداری قند و نبات و شیرینی به کسی که گوش را سوراخ می‌کرده، هدیه می‌داده‌اند.
در گذشته زنان تافتون درست مي‌كردند و به نخل‌آرايان مي‌دادند، این رسم چند سالی است که احيا شده است.
نخل‌گردانی و نخل‌گردانان
هنگامي كه دسته عزاداري از جلو حسينيه ابوالفضلی ششتمد راه مي‌افتند و به آرامگاه بيهق مي‌رسند، نخل‌گردانان با صلوات بر محمد و آل‌محمد و لعنت بر شمر و يزيد نخل را از زمين بلند می‌کنند و به روي شانه‌هايشان مي‌گذارند و به راه مي‌افتند. در ششتمد همه مردان بالغ می‌توانند در مراسم نخل‌گردانی شرکت کنند و فرد یا افراد خاصی مسئول این کار نیستند. كم‌كم مردان جوان بيشتري مي‌آيند پايه نخل را مي‌گيرند، در مسير همچنان كه نخل‌گردانان نخل را به روي شانه‌هايشان حمل مي‌كنند، يك نفر زير نخل مي‌رود و شروع به خواندن اشعاري مي‌كند. خواندن این اشعار، نوحه‌سرایی برعهده فرد خاصی نیست.
نمونه نوحه‌ای که می‌خوانند این است:
خودم ديدم كه صحرا لاله‌گون بود
زمين از خون ياران غرق خون بود
و نخل‌گردانان جواب مي‌دادند:
حسين جانم، حسين جانم، حسين جان
خودم ديدم فضاي آسمان‌ها
پر از انااليـه راجعون بود
و باز نخل‌گردانان جواب مي‌دادند:
حسين جانم، حسين جانم، حسين جان
آیین نخل‌گردانی تا ظهر عاشورا ادامه دارد. حدود ظهر موقع اذان نخل‌گردانان، نخل را به جلوی مسجد جامع آورده و روی زمین می‌گذارند.
منبع: روزنامه شهروند
عکس های استفاده شده در این گزارش از عکاسان مختلف سبزواری و مربوط به آیین نخل گردانی در شهرها و روستاهای گوناگون سبزوار بزرگ است
نظرت را بنویس
سید مهر دی
با سلام
عکسهای نخل موجود در متن مربوط به روستای مزینان است....
سید محمود علوی
با سلام خدمت دوست عزیزم آقای برومندی؛گفتنی است در چند سال گذشته و درکل در شهر ششتمدنخل توسط مردان ساخته و تکمیل و نیز برداشته میشده.اندک تلاش زنان در این سنت قدیمی کمک جهت دادن نذری و نیز به هم پیچاندن پارچه آن است
تشکر
