امید برومندی / مجله اینترنتی اسرارنامه 

در هفته های اخیر محمد عبدالله زاده ثانی، پژوهشگر با سابقه تاریخ و تمدن غرب خراسان و رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان داورزن در پیج شخصی اینستاگرامی خود، چالش مهم و ارزشمندی را به راه انداخت که نظیر آن را کمتر از دیگر مقامات اداری همتای او در این منطقه از کشور سراغ داریم.

چالشی که می تواند نشان دهنده احساس مسئولیت واقعی یک مدیر در قبال مسائل منطقه تحت مدیریت خود باشد. اما این تلاش نیکو از جانب یک مسئول و پژوهشگر در دیار سربداران که اتفاقا توجهات زیادی را در برخی مناطق دیگر برانگیخت، در خود منطقه سبزواربزرگ زیر سایه دیگر موضوعات جنجالی قرار گرفت و چندان که شایسته بود در عرصه رسانه های غرب خراسان دیده نشد. حال آنکه تلاش پژوهشگری که دانسته ها و یافته های علمی اش را فقط در لابه لای کاغذهای چند کتاب و جزوه دانشگاهی رها نکرده و بلکه نتایج تحقیقاتش را برای عموم علاقه مندان عرضه کرده و مخاطبان خود را یافته و حتی جریان سازی کرده است، از ارزش بسیار بالایی نسبت به بسیاری از امور جنجالی دیگر برخوردار است.

به هرحال عبدالله زاده ثانی، نشان داد که تمام قد برای دفاع و ارائه آگاهی های صحیح و به دور از تحریف و تعصب درباره یکی از مهمترین سرمایه های تاریخی و فرهنگی مردم داورزن و سبزوار بزرگ و خراسان ایستاده است.

بحث بر سر آذربرزین مهر است. یکی از سه آتشکده و عبادتگاه مهم ایران در دوران ساسانیان که منابع تاریخی آن را در سبزوار و نیشابور ذکر کرده اند و همین ذکر نام دو منطقه باعث شده است امروز بین شهرستان هایی که در گستره غرب خراسان رضوی واقع شده اند، اختلاف نظرهایی بر سر تعلق آذربرزین مهر به هریک از این شهرستان ها سر بگیرد.

هر یک مستندات و شواهدی دارند که سعی می کنند نشان دهند جایگاه جغرافیایی آذربرزین مهر که عبادتگاه ویژه کشاورزان ایران در ناحیه ریوند خراسان بوده است، امروز در کدام یک از شهرستان های سبزوار، نیشابور، داورزن و یا حتی شهرهای دیگری که در این رابطه مدعی هستند، قابل جستجو است؟ هرچند در واقع سالهاست که کار از مرحله جستجو گذشته و آتشکده آذربرزین مهر در محدوده روستاهای ریوند و فشتنق شهرستان داورزن (سبزواربزرگ) به شماره 4035 به ثبت آثار ملی نیز رسیده است. اما برخی کنشگران حوزه میراث فرهنگی غرب خراسان همچنان تلاش هایی برای بررسی امکان وجود آذربرزین مهر در برخی نقاط دیگر از جمله شهرستان نیشابور می کنند.

معماری ساده تر آذربرزین مهر داورزن متناسب با طبقه کشاورزان
یکی از شبهاتی که عده ای برای رد کردن مکان آذربرزین مهر در منطقه ریوند داورزن مطرح می کنند، ساده تر بودن ساختمان این آتشکده نسبت به دو آتشکده مهم دیگر دوره ساسانیان به نام های آذرگشنسب در آذربایجان ویژه شاهان و آذرفرنبغ در شیراز ویژه روحانیون زردشتی است و می گویند حالا که چهارطاقی خانه دیو در ریوند داورزن معماری ساده تری نسبت به آن دو آتشکده دیگر دارد، بنابراین بعید است که دوشادوش آن ها یکی از سه آتشکده مهم دوره ساسانیان باشد. اما محمد عبدالله زاده ثانی در یکی از پست های اینستاگرامی خود این شبهه را به این شکل پاسخ داده است:

آتشکده ها تقسیم می شده است به آتش خانه، محله ، شهر و بعضا ملی و فراملی که آذربرزین مهر متعلق به طبقه کشاورزان امپراطوری ساسانیان بوده است و پر واضح است که نسبت به آتشکده پادشاهان و روحانیون زردشتی بلحاظ معماری مانند مردمان طبقه کشاورز که عموماً بلحاظ اقتصادی نسبت به آن دو طبقه ضعیف بوده اند، قطعا آتشکده آن ها هم ضعیف بوده لذا اگر به لحاظ معماری آذربرزین مهر ریوند داورزن ضعیف تر است. ممکن است یکی از دلایلش همین باشد که عرض شد. عموم محققین و پژوهشگران متفق القول محل آذربرزین مهر را در خراسان می دانند. گروهی تأکید بر ریوند نیشابور دارند، گروهی تأکید بر ریوند داورزن سبزوار بزرگ دارند، گروهی در چشمه سبز یا سوز یا کلسب توس می دانند، گروهی در بردسکن، گروهی در آساک قوچان، گروهی در برزنون و ... هر کدام در چهارچوب ویژه خود یعنی متون، ا دبیات، جغرافیا، تاریخ، باستان شناسی، گروهی در متون دینی چون اوستا، گات ها، یشت ها و ... در این مختصر با ریوکرد باستان شناسی عرایضم را ارائه می دهم. به سال 1356-1357 گروه بررسی شناسایی باستان شناسی خراسان در تنها جائیکه بر اساس متون تاریخی مثل «ایران در زمان ساسانیان» [اثر] کریستین – سن و ... پس از تحقیق و تفحص آذربرزین مهر را شناسایی کردند ریوند داورزن سبزوار بزرگ بود. با وجود اینکه حدود 100 سال از اقدامات باستان شناسی مثل ثبت آتشکده بازه هور 1309 ثبت مناره یا میل خسروگرد در سال 1310 توسط ارنست هرتسفلد در خراسان می گذرد، هنوز شواهد معماری دال بر آتشکده آذربرزین مهر در دیگر شهرستان های استان خراسان که مدعی هستند شناسایی نشده است و شواهدی که در پست های قبلی آوردم از عمده دلایل تأکید این حقیر بر وجود آذربرزین مهر در ریوند داورزن سبزوار در شمال غرب استان خراسان رضوی است. به هرحال در زبان هندی به آتشکده آتشگاه می گویند و اینها به چهارطاقی موسوم هستند و بعضا در متون به نام معبد هم آمده است. چهارطاقی ها یا تک و منفرد هستند یعنی صرفا بحاظ معماری یک چهارطاقی است و فاقد الحاقات دیگر است یا اینکه مرکب هستند مانند آذربرزین مهر در ریوند داورزن که تا قبل از کاوش مشترک ایران و لهستان چهارطاقی تک و منفرد بود و بعد از کاوش فضاهایی چون: تالار طواف، پاتاو، مجمر یا آتشدان، پله های ورودی و ... اثبات شد این مکان آتشکده است و چون متون اشاره به جایگاه و پایگاه آذربرزین مهر در داورزن سبزوار بزرگ دارد، با توجه به شواهد و مواد فرهنگی چهارطاقی ریوند را آذربرزین مهر می دانم مگر خلاف آن با توجه به یافته های باستان شناسی ثابت شود. » /

هیچ نشانه دیگری از آذربرزین مهر در هیچ کجای خراسان جز ریوند داورزن نیست
عبدالله زاده ثانی در بخشی دیگر از یادداشت های خود در چالش آذربرزین مهر به این نکته اشاره کرده است که مصادره کردن آذربرزین مهر به پشتوانه موقعیت و مقام اداری، وسعت و جمعیت و ... نیست و کسانی که منکر وجود آذربرزین مهر در ریوند داورزن هستند با گذشت حدود 100 سال فعالیت باستان شناسی در دیگر مناطق خراسان هیچ گزارش ثبتی تهیه نکرده و آذربرزین مهر مورد نظرشان را در فهرست میراث فرهنگی ایران و فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نکرده اند.

ریوندهای چندگانه خراسان زمینه ساز ابهام
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان داورزن همچنین درباره نام ریوند که بر چند مکان در خراسان اطلاق می شود و اختلاف نظر بر سر اینکه کدامیک از این روندها محل قرارگیری آتشکده آذربرزین مهر بوده، با نگاه به متون جغرافیایی صورة الارض ابن حوقل نوشته است:
در این رویه بررسی تطور و دگرگونی "رئونت – رایومند – ریود – ریوذ مورد اشاره قرار گرفته است. نقشه ای که در دوران اسلامی به صراحت محل ریوند را از مسیر تهران به مشهد قبل از خسروگرد و قبل از سبزوار (سابزوار) و قبل از نیشابور در قرن 4 ه.ق جانمایی کرده است و با توجه به اینکه مرز بین بخش ریوند شهر نیشابور و ولایت بیهق که در آن دوران بیهق در جغرافیای سیاسی نیشابور قرار داشته است، مستندا به کتاب تاریخ نیشابور الحاکم و تاریخ بیهق ابوالحسن بیهقی مرز روستای سنگ کلیدر بوده است، پس ریوندی که ابن حوقل در کتاب صورة الارض جانمایی کرده است همان ریوند داورزن سبزوار است نه ربع (بخش) ریوند. با این تفاصیل ریوند داورزن که در تطور و دگرگونی امروزه ریود می گویند، یک روستای ساختگی مربوط به 200 سال قبل نیست که برادران هم استانی شهرستان نیشابور با ارائه اطلاعات غلط هم خود فریبی می کنند و هم عوام فریبی.

20 سال پژوهش
محمد عبدالله زاده همچنین برای مشخص کردن پیشینه مطالعاتی خود درباره آذربرزین مهر نوشته است: حدود 20 سال قبل مطالعات درباره برزین مهر را شروع کردم و تا کنون 2000 صفحه شامل مطالب، عکس، نقشه و ... گردآوری و بعضا پژوهش میدانی انجام داده ام. بریده هایی از پژوهش تحت عنوان: "برزین مهر از ابهام تا واقعیت" را تلاش دارم در خلال پست هایم برای خوانندگان گرامی عرضه کنم. باستان شناسان دو روش عمده در بررسی شناسایی باستان شناسی موسوم به S.R.S بررسی نمونه های اتفاقی و C.R.S بررسی روشمند سیستماتیک در پهنه بندی؛ استان، شهرستان، بخش، دهستان، روستا دارند. در این بررسیها از متون: جغرافیا، تاریخ، زبان شناسی، ادبیات، هنر و ... مدد می جویند. مثلا وقتی به چهارتاقی برزین مهر که موسوم به خانه دیو رسیدند، ابتدا نام جغرافیایی محل را بررسی می کنند بعد در متون تاریخی، لغت نامه ها و غیره ...

ریوند از نظر علامه دهخدا
این پژوهشگر میراث فرهنگی غرب خراسان همچنین برای مشخص کردن ریوند جایگاه آذربرزین مهر، نگاهی نیز به لغت نامه دهخدا کرده و چنین نوشته است:
در این پست نمونه موردی از لغت نامه دهخدا ذیل واژه "ریوند" آورده شده است. هر چند که ریوند تربت حیدریه، نیشابور و ... هم وجود دارد ولی چون چالش برزین مهر را با رویکرد از ابهام تا واقعیت بررسی می کنم این شاهد پست شد تا موجب ابهام زدایی رویکردی شود.
علامه دهخدا ذیل اسم ریوند اینگونه آورده است: "ریوند. [ری وَ] (اِخ) نام کوهی بوده در شمال غربی سبزوار که پشت ویشتاسپان نیز می خ وانده اند و گشتاسب پس از گرویدن به دین زرتشت آتشکده آذربرزین مهر را در آنجا بنیان نهاد. رجوع به مزدیسنا و تأثیر آن در ادب پارسی ص 216 و 217 و ایران در زمان ساسانیان ص 191 شود.

آذربرزین مهر داورزن افتخار مشترک غرب خراسان
علی رغم اینکه همه مستندات معتبر تاریخی بیانگر آن است که آذربرزین مهر در منطقه ریوند داورزن و در خاک سبزوار بزرگ واقع شده و سبزوار و نیشابور هم از دیرباز مانند دو برادر پاره های تن یکدیگر بوده اند و در دوره های مختلف تاریخی از زیرمجموعه های یکدیگر به شمار می رفته اند، اما امروز متاسفانه شاهد آن هستیم که برخی از متعصبین سعی دارند با چشم بستن بر همه واقعیت ها و به جای تأکید بر تشابهات و افتخارات مشترک بیشتر بر طبل اختلافات و جدایی ها بین این دو منطقه بکوبند.

البته در این یادداشت بحث بر سر دعواها و اختلافات محلی و منطقه ای نیست. بحث بر سر به رخ کشیدن داشته ها و نداشته های دو شهر همسایه در مقابل یکدیگر نیست. بحث ، درباره یک واقعیت واحد تاریخی است که اتفاقا اگر درست تحقیق و تبیین شود، افتخار و عظمت آن برای همه مردمان شریف سرزمین دیرپای غرب خراسان در گستره های سرزمینی بیهق (سبزوار) و بینالود(نیشابور) است. سبزوار سبز و سرخ به رنگ غیرت و آزادگی سربداران و نیشابور فیروزه ای به رنگ آسمان پر از شعر و ستاره ی خیام. و چه خوب است که این دو ابرشهر تاریخی و فرهنگی خراسان در داشتن افتخاری نظیر آتشکده آذربرزین مهر با هم مشترک باشند. این سند دیگری بر دوستی و برادری و همپایی دیرینه این دو شهر مهم و کهن ایران زمین است.

چهارطاقی موجود در منطقه ریوند داورزن یک چهارطاقی مرکب است و در کاوش فضاهایی چون: تالار طواف، پاتاو، مجمر یا آتشدان، پله های ورودی و ... کشف گردید و اثبات شد این مکان آتشکده است و با ویژگی های آذربرزین مهر که متون تاریخی نیز وجود آن را در ریوند سبزوار تخمین زده اند، مطابقت دارد.